ΤΟ ΠΑΝΕΜΟΡΦΟ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΙΚΟ, ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΟ ΧΩΡΙΟ «Η ΕΛΒΕΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ»

Μέρωνας Αμαρίου

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Ο Μέρωνας Αμαρίου βρίσκεται 35 χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 620 μ. και με 328 κατοίκους (απογραφή 2011) κτισμένος στους πρόποδες του Απάνω Αόρι-Κατσονήσι (1.108 μ.) αμφιθεατρικά με μοναδική θέα, στην αμαριώτικη κοιλάδα και τον Ψηλορείτη. Είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά της Κρήτης, με κρυστάλλινα νερά και πλούσια οπωροφόρα δέντρα, κερασιές, αχλαδιές, κηπευτικά κ.α.

Σωστά αποκαλείται η «Ελβετία της Κρήτης».

Ονομασία-κάτοικοι

Φαίνεται να χτίστηκε πριν τον 12ο αιώνα, γύρω από τη σημερινή θέση από την ένωση τεσσάρων συνοικισμών: Αγ. Γεώργιος, Μεριανά, Μετόχια και Αγ. Ιωάννης. Για την ονομασία του αναφέρεται ότι στο σπήλαιο «Βουκολέ» γεννήθηκε ο Κρηταγενής Δίας και εδώ ήταν η πρώτη πρωτεύουσα των Κουρητών η Ελία (Έλιος Ήλιος=Ημέρα=Μέρωνας) δηλ. τόπος φωτεινός. Η πιθανότερη όμως ονομασία προέρχεται από το 13ο μ.Χ. αιώνα, όταν από τον οικισμό Αγ. Ιωάννη οι κάτοικοί του, έβλεπαν απέναντι μια παράξενη λάμψη. Βρήκαν ότι η λάμψη -το φως προερχόταν από ένα βάτο, στον οποίο βρήκαν ένα «σανίδι», το πήραν και το έφεραν στον Άγ. Ιωάννη.

Το επόμενο βράδυ όμως η λάμψη εξακολουθούσε και το σανίδι είχε επιστρέψει στη θέση του.

Έβαλαν φωτιά στο βάτο, όμως το σανίδι δεν κάηκε, και διέκριναν ότι ήταν εικόνα της Παναγίας, ενώ το σκηνικό επαναλήφθηκε και άλλες φορές.

Τότε αποφάσισαν και έχτισαν στο σημείο εκείνο εκκλησία, καθώς πίστεψαν ότι η εικόνα της Παναγίας στη θέση αυτή Η-ΜΕΡΩΝΕ, Μέρωνας. Σιγά σιγά εγκαταλείφθηκαν όλοι οι οικισμοί και δημιουργήθηκε το νέο χωριό Μέρωνας.

Ενετική περίοδος και Αλέξης Καλλέργης

Γύρω στο 1300 εγκαταστάθηκε εδώ ο «Μέγας Άρχων» της βυζαντινής οικογένειας Αλέξης Καλλέργης, που έφερε από την Κωνσταντινούπολη αγιογράφους, οι οποίοι τοιχογράφησαν την εκκλησία της Παναγίας τρίκλιτη σήμερα (Κοίμηση Θεοτόκου, Αγ. Γεώργιος και Αγ. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου). Ο ναός έχει αρκετές φορητές εικόνες μεγάλης αξίας (του 14ου -15ου αιώνα) με σπουδαιότερη την Παναγία Οδηγήτρια (Βρεφοκρατούσα), η οποία έχει ζωγραφιστεί στην Ι.Μ. Οδηγών Κωνσταντινούπολης και την έκανε δώρο στο ναό ο Αλέξης Καλλέργης, αποκαλούμενη «Μόνα Λίζα του Βυζαντίου». Μάλιστα η εκκλησία φέρει εξωτερικά σκαλιστά οικόδημα Καλλέργηδων, με δυο χρώματα μπλε και άσπρο.

Την περίοδο αυτή, το 1577 αναφέρεται ο Μέρωνας με 471 κατοίκους, με σημαντική άνθηση, όπως δείχνουν τα ενετικά ερείπια διαφόρων μεγάρων.

Τουρκοκρατία-κάψιμο του χωριού και η Κατερίνα Μοσχάκη

Ο Μέρωνας επί Τουρκοκρατίας ήταν «βακουφικό» χωριό δηλ. προστατευόμενο από τη σουλτάνα και οι φόροι πήγαιναν υπέρ του τεμένους Ιμπραχίμ στο Ρέθυμνο.

Την περίοδο αυτή έδρασαν ονομαστοί οπλαρχηγοί του τόπου οι: Αριστοτέλης Καλοειδάς, Κωνσταντίνος Θεοδωράκης, Σημαντήρης Πολυζώης κ.α., ενώ ο Κωστής Γιαμπουδάκης έκρυβε εδώ την οικογένειά του, επειδή από το Μέρωνα ήταν η μάνα του.

Οι κάτοικοι με αρχηγό τον Π. Κορωναίο πήραν μέρος στην πολιορκία του Αρκαδίου, για το λόγο αυτό στις 2 Φεβρουαρίου 1867 οι Τούρκοι έκαψαν το χωριό, τις εκκλησίες και εκτέλεσαν 16 κατοίκους. Στην επανάσταση του 1878 είχε εγκατασταθεί εδώ η έδρα της Γενικής Συνέλευσης των Κρητικών. Το 1881 ήταν έδρα Δήμου με 468 Χριστιανούς και 67 Τούρκους, ενώ το 1900 είχε 580 κατοίκους.

Από τον Μέρωνα κατάγεται και ο Λίβυος πρόεδρος Μουαμάρ Καντάφι (αφού η μητέρα του, ήταν από την οικογένεια Καλαφάτη).

Η Μοσχάκη Κατερίνα, ήταν από το Μέρωνα και αιχμαλωτίστηκε το 1823, πουλήθηκε στο σκλαβοπάζαρο του Ηρακλείου (όπως και η Καλλίτσα Ψαρουδάκη από το Αποδούλου). Την αγόρασε ένας μπέης της Συρίας, την παντρεύτηκε και απέκτησε μαζί της τρία παιδιά.

Ποτέ όμως δεν ξέχασε τη θρησκεία και την καταγωγή της. Δραπέτευσε και ήρθε σε Ι.Μ. Τήνου, όμως ο άντρας της κατάφερε να τη βρει, όμως ντυμένη καλόγρια τον ξεγέλασε και ο πασάς έφυγε απαρηγόρητος. Επέστρεψε στο Μέρωνα για λίγο και από το φόβο μήπως την ανακαλύψουν πήγε στην Πόμπια και έμενε.

Πέρασαν τα χρόνια και η Κρήτη ξαναβάφτηκε στο αίμα. Ήταν το 1866 όταν οι Αιγύπτιοι στρατιώτες εισέβαλαν στο Αμάρι καίγοντας και ερημώνοντας τα χωριά. Αρχηγός τους ήταν ο σκληρός αλλά και γενναίος Μεχμέτ Πασάς. Έφτασαν και στον Μέρωνα. Εκεί δεν υπήρχαν παρά μόνο γυναικόπαιδα και γέροι. ήταν έτοιμοι να αρχίσουν το καταστροφικό τους έργο, όταν είδαν ξαφνικά να παρουσιάζεται μπροστά στον αρχηγό τους μια ηλικιωμένη γυναίκα, που τον ικέτευε σε άπταιστα αραβικά να μην πειράξει το χωριό της. Ο Μεχμέτ παραξενεύτηκε και τη ρώτησε πως ήξερε τόσο καλά τη γλώσσα. Όταν η Κατερίνα του διηγήθηκε την ιστορία της είδε έκπληκτη το Μεχμέτ να πέφτει στα πόδια και να την αποκαλεί «γλυκιά μου μανούλα». Ναι, ο Μεχμέτ ήταν ένα από τα παιδιά της. Μάταια όμως την παρακαλούσε να πάνε στην Αίγυπτο. Ξεπέρασε ακόμα μια φορά τον εαυτό της και γύρισε στην Πόμπια, όπου και πέθανε μετά από μερικά χρόνια. Είχε καταφέρει όμως να σώσει το χωριό της από την καταστροφή.

Τη Γερμανική Κατοχή εκτελέστηκαν στους Αποστόλους τρεις Μερωνιανές, όμως δεν έκαψαν το χωριό, όπως έκαναν στα άλλα γειτονικά.

Εκκλησίες-Σχολείο

1. Κοίμηση Θεοτόκου (τρίκλιτη Αγ. Γεώργιος. Αγ. Πέτρος και Παύλος του 13ου αιώνα), όπως αναφέρεται παραπάνω.

2. Αγ. Παντελεήμονας (δίκλιτος Αγ. Χαράλαμπος), ενοριακή.

3. Αγ. Νικόλαος (14ου αιώνα).

4. Αγ. Γεώργιος.

5. Αγ. Φωτεινή.

6. Προφήτης Ηλίας, δίπλα στον «Κούλε».

7. Αγ. Ιωάννης.

8. Μεταμόρφωση.

Ιερέας του χωριού τα τελευταία χρόνια ο Εμμανουήλ Βαμιεδάκης.

Το σχολείο Μέρωνα κτίστηκε το 1856, με δαπάνη των κατοίκων και το 1879 δάσκαλος για αρκετά χρόνια ήταν ο διάσημος Μανώλης Λουρωτός.

Το 1974 χτίστηκε νέο 2θέσιο, όμως δεν λειτουργεί τα τελευταία χρόνια, αφού έχει συγχωνευθεί με το 6θέσιο Αποστόλων, που έχει 57 μαθητές (σχολικό έτος 2012-2013).

Σπήλαια

1. Σουριανού Σπήλιος, 2. Σοφίας, 3. Συκιάς Λάκκος, 4. Μυγιόσπηλιος (προέρχεται από τη μύηση σε τελετές Κουρητών), 5. Τζαγκαρούλη Τρύπα, 6. Σπήλαιο Μοσχάκη, 7. Σπήλαιο Αγ. Δέκα, στο οποίο έμειναν οι Αγ. Δέκα. Κατά το διωγμό του Δεκίου το 250 μ.Χ, πριν μεταβούν στη Μεσσαρά, τόπο μαρτυρίου τους. 8. Φραχτό, 9. Φουρνάκι, 10. Χαλασές.

Μεγάλη ανάπτυξη και πρόοδο

Ο Μέρωνας έχει παράδοση σε έργα λαϊκής τέχνης, με θαυμάσια υφαντά, πλεκτά, πίνακες κ.α.

Ο δραστήριος Πολιτιστικός Σύλλογός του αναβιώνει κάθε χρόνο παλιά έθιμα Καθαρής Δευτέρας, Κλήδονα, καθώς και θερισμού-αλωνίσματος στο πανηγύρι του Αγ. Παντελεήμονα.

Οργανοπαίχτες το χωριού ο Γαλάτιος Μοσχονάς, Κωστής και Μπάμπης Αγγελάκης αλλά και ο σκηνοθέτης Γιώργης Χατζηδάκης, διαμορφώνοντας με δεκαπεντασύλλαβους στίχους διάφορα κρητικά έργα.

Από το 2010 λειτουργεί κατασκηνωτικό οικοτουριστικό κέντρο «Άγριας Φύσης», ενώ παλαιότερα λειτουργούσαν εδώ παιδικές κατασκηνώσεις, στο εξαιρετικό τοπίο του με το άριστο κλίμα και τ' άφθονα κρυστάλλινα νερά.

Οικογένειες-επίθετα

Αγγελάκης, Βαμιεδάκης, Γαληνός, Γαργερός, Θεοδωράκης, Καλοειδάς, Καντάνιος, Καναβάς, Κόκκινος, Λιουδάκης, Μοσχάκης, Μοσχονάς, Σημαντήρης, Σπυριδάκης, Τζαγκαρούλης, Χατζηδάκης.

Μέρωνας το πανέμορφο χωριό του Αμαρίου

Η βυζαντινή εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, με τον αιδεσ. Εμμανουήλ Βαμιεδάκη, Μιχ. Τρούλη κ.α.

Το εντυπωσιακό καμπαναριό του Αγ. Παντελεήμονα

Το πρώτο σχολείο του Μέρωνα

ΕΠΕΣΑΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ 34 ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ ΜΕ ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΜΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΣΤΙΣ 4-5-1944

Λοχριά το ηρωικό χωριό της Αμπαδιάς

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Η Λοχριά είναι ένα ιστορικό, ηρωικό χωριό της επαρχίας Αμαρίου και ένα από τα 13 χωριά της Αμπαδιάς. Βρίσκεται στις νότιες παρυφές του Ψηλορείτη σε ύψος 580 μ. και απέχει 61 χλμ. από το Ρέθυμνο, αλλά και από το Ηράκλειο, αφού βρίσκεται στα σύνορα των δύο Νομών.

Ιστορία-Ονομασία

Η Λοχριά υπήρχε από τη Βυζαντινή εποχή, όπως μαρτυρεί η εκκλησία του Αγ. Νικολάου, αλλά και τα διάφορα τοπωνύμια (Σέλη Διγενή, Κοιλιά Διγενή κ.ά.).

Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1583 με την ονομασία Οχρεά και με 68 κατ.

Η ονομασία του χωριού φαίνεται να προέρχεται από τους γύρω λόφους, αλλά και στη χαράδρα, στην οποία είναι κτισμένη έτσι λεγόταν αρχικά Λοφιά -Λοχριά.

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή από τη σύνθεση των λέξεων λοχώ (ενεδρεύω)+ ρία (Ποταμόκολπος) που ταιριάζει στη θέση της, μάλιστα από τη μέση του χωριού περνά ο κληματιανός ποταμός, δηλαδή λοχ(ώ) +ρία= Λοχριά.

Μία παράδοση αναφέρει ότι κάποτε όταν έπιασε πανούκλα στην Κρήτη, ένας Λοχριανός, ο Μακρύς Γιάννης, έφυγε και πήγε στο Μυλοπόταμο.

Εκεί έκτισε οικισμό το Μακρυγιάννη, στον οποίο υπάρχει σήμερα ένα τοπωνύμιο με την ονομασία Λοχριά.

Το χωριό ερημώθηκε δύο φορές μία το 18ο αιώνα από τους αιμοβόρους Αμπαδιώτες Τούρκους και μία το 1944 από τους Γερμανούς.

Κάτοικοι -Οικογένειες

Η Λοχριά κατοικήθηκε μόνο από Χριστιανούς, όχι όπως τα γειτονικά χωριά από Τούρκους.

Το 1900 ανήκε στο Δήμο Αποδούλου με 160 κατοίκους, το 1920 στην κοιν. Πλατάνου με 169 κατοίκους, και από το 1928 ήταν κοινότητα Λοχριάς, έχοντας τους περισσότερους κατοίκους το 1991 με 295.

Το 2001 ανήκει στο Δήμο Κουρητών με 271 κατοίκους, το 2011 στο Δήμο Αμαρίου με 247 κατοίκους.

Συνολικά 20 οικογένειες (επώνυμα) κατοικούν σήμερα: Αλεξάκη, Βρέντζου, Δημητρακάκη, Ζαχαριουδάκη, Καρπουζάκη, Κατσούγκρη, Κρυοβρυσανάκη, Κωστάκη, Καπετανάκη, Μανουσάκη, Ποιμενάκη, Σριδάκη, Στεργιάκη, Σπινθουράκη, Σταθωράκη, Σταυρακάκη, Τσικολιδάκη, Χαριτάκη, Χατζάκη, Χατζηδάκη.

Πρώτος πρόεδρος Κοινότητας Στέργιος Ι. Στεργιάκης και γραμματέας για πολλά χρόνια ο Γιάννης Ν. Στεργιάκης.

Πάνω από 1.000 οι απόγονοι του Κ.Α. Κρυοβρυσανάκη

Η μεγαλύτερη οικογένεια είναι των Κρυοβρυσανάκηδων, που κατάγονται από την Κρύα Βρύση Αγ. Βασιλείου.

Ο Κώστας Αστρινού Μανουσάκης μαζί με τη γυναίκα του Μαρία ή Αικατερίνη και τα επτά παιδιά τους (Μαρία, Αστρινό, Νικολή, Γιώργη, Ζαχαρένια, Ελένη και Ηλία), κυνηγημένοι από τους Τούρκους έφυγαν από την Κρύα Βρύση, γύρω στο 1875 και πήγαν στη Γαύδο. Εκεί απέκτησαν το 8ο παιδί τους, το Γιάννη το 1877 ή Γαυγιωτογιάννη. Όταν ηρέμησαν τα πράγματα όλη η οικογένεια του Μανουσάκη ήρθε και εγκαταστάθηκε στη Λοχριά, τον οποίο αποκαλούσαν οι Λοχριανοί Κρυοβρυσανό-Κρυοβρυσανάκη, όχι πλέον Μανουσάκη. Αυτός απέκτησε 66 εγγόνια, 206 δισέγγονα, 420 τρισέγγονα και πάνω από 300 τετρασέγγονα, φτάνοντας σήμερα τους 1.000 και πλέον απογόνους.

Όλες οι οικογένειες της Λοχριάς έχουν συγγένεια με τους Κρυοβρυσανάκηδες.

Σύμφωνα με το Μητρώο Αρρένων της Λοχριάς οι πρώτοι που αναφέρονται είναι : Καρπουζής Στυλιανός (1848),  Στεργιάκης Σήφης, Χατζηδάκης Μιχάλης και Χαριτάκης Γιάννης το 1855.

Από τις παλιές οικογένειες ήταν του Ανδρουλιδάκη, που όμως σήμερα δεν κατοικεί κανένας από την οικογένεια στη Λοχριά.

Γεωργικό και Κτηνοτροφικό χωριό

Η κύρια ασχολία των κατοίκων από παλιά, ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία στον Ψηλορείτη.

Ακόμη για να ζήσουν οι κάτοικοι έκαναν κάρβουνα, πήγαιναν στον τρύγο ή σκάψιμο στο Μαλεβίζι, φαμπρικάρηδες, μάζευαν έρωντα στον Ψηλορείτη κ.ά., ενώ οι κοπέλες έμπαιναν μαζόχτρες και θερίστρες.

Τη δεκαετία το 1960 πάνω από 100 κάτοικοι μετανάστευσαν σε Γερμανία, Βέλγιο κ.ά. και επιστρέφοντας άλλοι έμειναν στο χωριό, ενώ αρκετοί στο Ηράκλειο κ.ά.

Η Λοχριά παρουσίασε μεγάλη πρόοδο, τα τελευταία χρόνια, λειτουργεί μεγάλο εμπορικό -βενζινάδικο, δύο επαγγελματικοί φούρνοι (παλιά υπήρχαν 25 ιδιωτικοί), όπως και 35 αλώνια, 18 μητάτα στον Ψηλορείτη.

Στις καλές εποχές ήταν 18 πηγές, 55 πηγάδια, ενώ κατά καιρούς 16 καφενεία με 8 ρακίδια.

Διατηρούνται στο φιλόξενο χωριό όλες οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα από τους 15 (κατά καιρούς) οργανοπαίκτες να πρωτοστατούν στις εκδηλώσεις.

Μάλιστα ο πηδηκτός χορός τριζάλης θεωρείται Λοχριανός:

«Τριζάλης ο Λοχριανός, ρίζα του Ψηλορείτη

πολύ πανέμορφος χορός, άγνωστος στ' άλλη Κρήτη».

Από τη Λοχριά είναι ο ιδρυτής του Χορευτικού συλλόγου «Ερωφίλη» Γιάννης Β. Κρυοβρυσανάκης.

Πρώτοι σ' όλους τους αγώνες με 34 ηρωικά πεσόντες

Οι κάτοικοι πήραν μέρος σ' όλους τους πολέμους για την ελευθερία της πατρίδας και στους αντιστασιακούς αγώνες από το 1912-1947, με αποτέλεσμα τη θυσία 34 παλικαριών.

Η συμμετοχή στον αντιστασιακό αγώνα κατά τη Γερμανική κατοχή, ήταν η αιτία για το Ολοκαύτωμα της Λοχριάς, στις 4 Μαΐου 1944.

Οι Γερμανοί αφού κύκλωσαν το χωριό, βάζοντας πολυβολεία και φρουρές, συνέλαβαν τους άντρες τους μετέφεραν στις Μοίρες και απ' εκεί στις φυλακές της Αγιάς. Ναρκοθέτησαν όλα τα σπίτια, βάζοντας φωτιά με βενζίνη, μη αφήνοντας τίποτα όρθιο.

Τα γυναικόπαιδα έφυγαν για τα γειτονικά χωριά Άρδακτο, Πλάτανο κ.ά., ενώ επέστρεψαν στο ερειπωμένο χωριό τους το 1945.

Από τους ομήρους που συνέλαβαν τους 8 (σκότωσαν και δύο στο χωριό) μαζί με 40 ακόμη Κρητικούς, 112 Ιταλούς και 300 Εβραίους τους έβαλαν από το Ηράκλειο στο πλοίο «Δανάη ή Ταναΐς» και το τορπίλισαν στις 9 Ιουνίου 1944, ανοιχτά της Φολέγανδρου, παίρνοντας στο θάνατο και τους 460 ομήρους.

Μόνο στην κατοχή 22 κάτοικοι έχασαν τη ζωή τους, οι τέσσερις ήταν παιδιά του Γιάννη Κ. Κρυοβρυσανάκη και τρείς του Ηλία Κρυοβρυσανάκη.

Πριν το Ολοκαύτωμα της Λοχριάς οι κάτοικοι πήραν μέρος στις μάχες του Κουρουπητού (17-7-43) και στο Τραχήλι Ψηλορείτη (15-8-43), προξενώντας μεγάλες απώλειες στους Γερμανούς, ενώ 11 Λοχριανοί έχασαν τη ζωή τους από τη συμμετοχή τους στις δύο αυτές μάχες: Εκτός όμως από όσους έπεσαν υπέρ πατρίδας, άλλες τόσες γυναίκες-ηρωίδες επέζησαν και πάλεψαν να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους, να σταθούν όρθιες σ' αυτά τα δύσκολα χρόνια και να συνεχίσουν τη ζωή τους. Σ' αυτές τις ηρωίδες αξίζει μεγάλη τιμή και ευγνωμοσύνη.

Εκκλησίες -Σχολείο

Η παλαιότερη εκκλησία του χωριού είναι η Βυζαντινή του Αγ. Νικολάου στο κέντρο του χωριού.

Ο νέος ενοριακός ναός Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης (τρίκλιτος Αγ. Αικατερίνη-Αγ. Όλγα) του 1975.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου (Κοιμητηριακή), ο Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος, Αγ. Μαρίνα (στο Κουρουπητό του Ψηλορείτη) και ο Αγ. Στυλιανός.

Οι αδελφοί από τα Πιτσίδια Όσιοι πατέρες Παρθένιος και Ευγένιος, που γιορτάζουν στις 10 Ιουλίου και έζησαν στην Ι.Μ Κουδουμά, κατάγονται από τη Λοχριά (η μητέρα τους ήταν Ανδρουλιδάκη).

Ιερείς (κατά χρονολογική σειρά): Αλυσανδράκης Κωστής και Μηνάς, Φουντουλάκης Βαγγέλης, Σταυρουλάκης Μανόλης και Τζαγκαράκης Μανόλης.

Σχολείο-Δάσκαλοι

Από το 1900-1924 οι μαθητές του χωριού πήγαιναν στο σχολείο Πλατάνου, ενώ το 1924 λειτούργησε το σχολείο της Λοχριάς.

Το 1944 που κάηκε το χωριό από τους Γερμανούς, φυσικά και το σχολείο, για να ξανακτιστεί το 1945 και να χρησιμοποιηθεί μέχρι το 1958.

Τότε κτίστηκε νέο που λειτούργησε με το 2001 που συγχωνεύτηκε με του Πλατάνου έχοντας το 2012-2013 συνολικά 30 μαθητές. Οι πρώτοι μαθητές που πήγαν Γυμνάσιο πήγαιναν στην Πόμπια.

Τους περισσότερους μαθητές είχε το 1941 -42 που έφταναν τους 74 με δάσκαλο το Γιώργη Ξέκαλο. Ο πρώτος δάσκαλος του χωριού φαίνεται να ήταν ο Μιχάλης Ανδρουλάκης, ενώ διευθυντές του σχολείου για αρκετά χρόνια ήταν: Μπικάκη Όλγα (1946-52), Φρογάκης Βασίλης (1954-61), Χρηστάκης Γιάννης (1961-75), Στεφανάκης Αριστ. (1975-92), Σταυρακάκης Αριστείδης (ο δήμαρχος Κουρητών) από το 1992-98. Από τη Λοχριά κατάγονται 20 εκπαιδευτικοί, 12 στρατιωτικοί και 12 τραπεζικοί.

Λοχριά Αμαρίου στους πρόποδες του Ψηλορείτη

Οικογένεια Γιάννη Κ. Κρυοβρυσανάκη-Αιμιλίας το 1933, έχασε στον πόλεμο 1940-44 τα τέσσερα παιδιά της και το γαμπρό της

Το 1963 στη Λοχριά συνολικά 19 Κρυοβρυσανάκηδες

ΤΑ ΔΥΟ ΓΕΙΤΟΝΙΚΑ ΧΩΡΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ελένες και Μεσονήσια Αμαρίου

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Οι Ελένες βρίσκονται 38 χλμ. από το Ρέθυμνο στο δρόμο προς το Γερακάρι, σε υψόμετρο 640 μ. και έχουν 94 κατοίκους (απογραφή 2011) και αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα Αμαρίου με 197 κατοίκους μαζί με τα Μεσονήσια. Το 2001 ήταν δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Συβρίτου με 91 κατοίκους, σήμερα όμως έχουν ελάχιστους κατοίκους. Είναι από τους αρχαιότερους οικισμούς, πιθανότατα υπήρχαν από τη Μινωική Εποχή, σε μια ρεματιά στις όχθες του ποταμού Πλατύ, όπως μαρτυρούν τα προϊστορικά και χριστιανικά μνημεία, ενώ φαίνεται να βρισκόταν σε άκμη τη Βυζαντική εποχή.

Ευρήματα μεγάλης αρχαιολογικής αξίας, όπως διπλοί πέλεκεις, νομίσματα, αγγεία κ.α. βρέθηκαν στην περιοχή (Μουσεία Ρεθύμνου, Ηρακλείου).

Η ονομασία του χωριού φαίνεται να την πήρε την Ενετική περίοδο (13ο αιώνα) από δύο καλόγριες που ονομαζόταν Ελένες και αντιπροσώπευαν το χωριό τους, που ήταν μετόχι της Μονής Καλοείδαινας.

Για πρώτη φορά αναφέρονται το 1583 με την ονομασία Ελλένες με 147 κατοίκους, ενώ το 1834 με έξι χριστιανικές οικογένειες και τέσσερις τούρκικες.

Το 1881 ως Ελέναις στο Δήμο Μέρωνα με 91 Χριστιανούς. Το 1920 στον αγροτικό Δήμο Γερακαρίου με 115 κατοίκους, ενώ το 1940 αποτελούν ομώνυμη κοινότητα μαζί με τα Μεσονήσια.

Συμμετοχή σ' όλους τους αγώνες

Οι κάτοικοι των Ελενών πήραν μέρος σ' όλους τους αγώνες για την ελευθερία της πατρίδας από το 1866-1945. Από τους αγωνιστές ξεχώρισε ο λυράρης Ανδρέας Κουκλινός ή Ανδρουλιό, που πήρε μέρος στο Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου το 1866.

Ο ευεργέτης του χωριού

Στυλιανός Μιχ. Μαρκαντώνης (1875-1962) φοίτησε στο ξακουστό σχολείο του Αγ. Πνεύματος Κισσού, πηγαινοερχόμενος καθημερινά στη σχολή, έχοντας μεγάλο ζήλο για τα γράμματα.

Πήγε στην Αθήνα ανοίγοντας κοσμηματοπωλείο, όμως ενώ πήγαινε αρκετά καλά, διέρρηξαν το κατάστημά του, έτσι επέστρεψε στις Ελένες πάμπτωχος. Δεν το έβαλε όμως κάτω και πουλώντας ένα χωράφι του, «αγόρασε» το διαβατήριο το 1900 για την Αμερική, κρατώντας μαζί του την εικόνα του Αγ. Νικολάου. Με σκληρή δουλειά κατάφερε μαζί με τρεις συμπατριώτες του, ν' ανοίξουν ρεστοράν στην Ν. Υόρκη. Οι δουλειές πήγαιναν καλά και έφτασαν να λειτουργούν συνολικά 12 καταστήματα.

Το 1925 έρχεται στις Ελένες και βοηθά στην ανάπτυξη του χωριού του.

1. Χρηματοδότησε την ανοικοδόμηση της βρύσης.

2. Αγόρασε οικόπεδο και χτίστηκε το σχολείο με δικά του έξοδα.

3. Διαμόρφωσε την πλατεία του χωριού.

4. Ανακαίνισε τον παλαιό ναό του Αγ. Νικολάου.

5. Δημιούργησε πρότυπο κήπο τεσσάρων στρεμμάτων στο σχολείο κ.α.

Στην Αμερική βοήθησε στην προβολή του ελληνικού στοιχείου, ενώ φορούσε την κρητική φορεσιά με τα σαλβάρια και το σκούφο, φορτωμένος με παράσημα.

Οι επιτυχίες όμως αυτές δεν είχαν ανάλογες οικογενειακές, δεν απέκτησε παιδιά και ο γάμος του διαλύθηκε, ενώ υπήρξαν και διαφωνίες με τους συνεταίρους του.

Όλα αυτά έφεραν την κατάρρευση, απόμεινε μόνος του και φτωχός.

Έτσι επέστρεψε το 1955 στον Πειραιά με δεκάδες κιβώτια συσκευασμένα και εγκαταστάθηκε στο Χαλάνδρι. Τα 80 κιβώτια περιείχαν έργα τέχνης, πορσελάνες, αμφορείς και ανεκτίμητης αξίας αντικείμενα με σκοπό να ιδρύσει Μουσείο στο χωριό του, δυστυχώς όμως καταστράφηκαν κατά τη μεταφορά.

Πληγωμένος απ' όλα αυτά, πέθανε το 1962 μόνος και πάμπτωχος και τάφηκε στην Αθήνα.

Οι χωριανοί του το 1965 έκαναν μετακομιδή των οστών του, σε οικογενειακό τάφο στις Ελένες, ενώ έστησαν και χάλκινη προτομή του κάτω από τις λεύκες του σχολείου που ίδρυσε.

Εκκλησίες

1. Άγ. Νικόλαος-Αγ. Άννα (δίκλιτη ενοριακή). Βυζαντινή εκκλησία του 11ου αιώνα, ενώ το β' κλίτος το 1780. Ο «πατέρας του χωριού», όπως αποκαλούν οι κάτοικοι τον Αγ. Νικόλαο, με τοιχογραφίες του 1609.

2. Αγ. Γεώργιος. Βυζαντινή εκκλησία.

3. Αγ. Ειρήνη, παλιό εξωκλήσι στο λόφο.

4. Μεταμόρφωση Χριστού (νεκροταφείο).

Σχολείο

Το 1925 με δαπάνες του Στυλιανού Μιχ. Μαρκαντώνη (Αμερικάνου) αγοράστηκε το οικόπεδο και χτίστηκε το σχολείο του χωριού, από τον τεχνίτη Γ. Σταυρουλάκη.

Μάλιστα ο δωρητής το εξόπλισε μ' όλα τα έπιπλα και τα εποπτικά μέσα διδασκαλίας, ενώ φρόντισε και για το μεγάλο αγροκήπιο (σχολικό κήπο).

Όλα «εκ των κόπων και ιδρώτων του εις ΗΠΑ», όπως αναφέρεται στην είσοδο του σχολείου.

Στο σχολείο μέχρι το 1952 φοιτούσαν μαθητές και από τα Μεσονήσια, που έφταναν τους 70.

Τα τελευταία χρόνια του 20ου αιώνα το σχολείο συγχωνεύτηκε, όπως και όλα τα γειτονικά σχολεία με το 6θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αποστόλων (ένα από τα τρία του Δήμου Αμαρίου, Φουρφουρά και Πλατάνου τ' άλλα).

Ανάμεσα στους δασκάλους που δίδαξαν στο σχολείο ήταν οι: Μανόλης Κουτάκης (Οψιγιάς), Γεώργιος Ε. Ξέκαλος (Ν. Αμάρι, αργότερα διευθυντής Ακαδημίας), Ελένη Γουμενάκη (Αμάρι), Ευαγ. Παυλοπούλου, Γιάννης Ξέκαλος κ.α.

Σπήλαια-φαράγγια

Μαργιελέ Τρύπα (30Χ8Χ1,5) νεολιθικής και αρχαϊκής εποχής, ΒΑ του χωριού.

Μακρέ Σπήλιος (15Χ3Χ2).

Λαχταριδόσπηλιος ΒΑ.

Σ' ένα φαράγγι υπάρχει μια πηγή «Της παπαδιάς η βρύση», που το νερό βγάζει μικρούς κοριαλούς.

Τέλος στην κοιλάδα του Πλατύ λειτουργούσαν μέχρι το 1950 δυο αλευρόμυλοι.

Στην κορυφή του λόφου «Εγκουσάτης» με τους αιωνόβιους δρύες, σώζονται ερείπια τούρκικων κουλέδων.

Επίθετα-οικογένειες

Αλεξανδράκης, Γιανναράκης, Κουκλινός, Λαρεντζάκης, Μανουσάκης, Μαρκαντώνης, Πατεράκης, Πολιτάκης, Χειμωνάκης, Χριστοδουλάκης, Χαιρέτης.

Μεσονήσια

Τα Μεσονήσια είναι οικισμός δημοτικού διαμερίσματος Ελενών Αμαρίου στις υπώρειες του όρους «Κατσονήσι» και απέχει 40 χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 660 μ., έχοντας 103 κατοίκους (απογραφή 2011).

Το 2001 ανήκε στο Δήμο Συβρίτου με 97 κατοίκους. Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577 ως Μεσονήσσα με 143 κατοίκους και το 1583 με 394 οφειλόμενες αγγαρείες.

Το 1881 αναφέρεται ως Μεσονήσια και ανήκε στο Δήμο Μέρωνα με 94 Χριστιανούς και 23 Τούρκους, ενώ το 1900 είχε 125 κατοίκους.

Το 1920 ανήκε στην Κοινότητα Γερακαρίου και το 1940 στην κοινότητα Ελενών, με 123 κατοίκους.

Τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του, κατά την ενετοκρατία οι κάτοικοι πίστευαν ότι το χωριό τους βρισκόταν στη μέση της νήσου Κρήτης, για το λόγο αυτό ονομάστηκε Μεσονήσια.

Στην πραγματικότητα όμως βρίσκεται στο μέσο της νήσου όχι κατά μήκος, αλλά κατά πλάτος (βορά-νότου).

Οι κάτοικοι πήραν μέρος σ' όλους τους αγώνες της πατρίδας, με τους Γιώργη, Νίκο και Τηλέμαχο Μανουσάκη, αλλά και τον Όθωνα Πατσαχάκη να χάνουν τη ζωή τους στη Μ. Ασία.

Εκκλησίες

Αγ. Αντώνιος. Ενοριακή του 12^ου αιώνα και παλιά ήταν μοναστήρι.

Παναγία Καρεφυλάτη (10ου αιώνα) προστάτης του χωριού από κάθε κακό. Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι η χάρη της Παναγίας βοήθησε το χωριό να μην πάθει κακό από τους Γερμανούς, μάλιστα τ' άλλα γειτονικά χωριά, όπως και οι οκτώ κάτοικοι που πολέμησαν στην Αλβανία επέστρεψαν όλοι σώοι.

Αγ. Ονούφριος, επί ενετοκρατίας ήταν μοναστήρι. Το 1920 βρέθηκαν πήλινα γουρουνάκια.

Μεταμόρφωση Χριστού, στην κορυφή του Σωρού.

Ιερέας του χωριού είναι σήμερα ο Σεβαστιανός Πολιτάκης.

Σχολείο

Το 1953 με προσωπική εργασία και από χρήματα του κράτους και της εκκλησίας χτίστηκε το σχολείο του χωριού. Τα τελευταία χρόνια το σχολείο συγχωνεύτηκε με το 6θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αποστόλων. Δάσκαλοι που δίδαξαν στο σχολείο ήταν οι: Ψαρουδάκης, Ι. Βαμιεδάκης, Δ. Ιερωνυμάκης, Στ. Μπαγουράκης, Ι. Ψυχαράκης κ.α.

Αρχές του 1960 με δάσκαλο τον Στέλιο Μπαγουράκη (Άνω Μέρος) φοιτούσαν 12 μαθητές οι: Ι. Μανουσάκης, Ειρ. Πατσαχάκη, Βασιλική Γαλάνη, Άννα Πατσαχάκη, Μιχάλης και Ελένη Μανουσάκη, Γιώργης Πατσαχάκης.

Στη φώτο κάτω οι: Μανόλης Μανουσάκης, Νίκη Πατσαχάκη, Κωστής Αγγελάκης, Γεωργία και Νίκος Μανουσάκη.

Σπήλαια

Έξω από τα Μεσονήσια υπάρχει μια σπηλιά της «Ζογγλής η Τρύπα», με δύο αίθουσες. Δίπλα από τη σπηλιά υπάρχει σύμφωνα με την παράδοση ο «Καλογερόσπηλιος», όπου έζησε κατά τον 8ο αιώνα και πέθανε μέσα ένας καλόγερος.

Το σπήλαιο επί γερμανικής κατοχής ήταν καταφύγιο Άγγλων και αντιστασιακών.

Στην τοποθεσία Κόκκινος Δέτης υπάρχει μικρό σπήλαιο με σταλακτίτες και σταλαγμίτες, ενώ στη θέση Καλαμαύκα η σπηλιά «Του Αγιασμένου», όπου έζησε και άγιασε ένας ασκητής.

Οικογένειες

Αλεξανδράκης, Γαλάνης, Μανουσάκης, Πατεράκης, Πατσαχάκης, Σταματάκης, Ταταράκης, Χαιρέτης.

Γεωργιουδάκης και Φενάκης πήγαν στις Πρασσές και ονομάζονται Μεσονησανάκηδες.

Πηγές: «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης.

«Ελένες» του Νικ. Κ. Μαρκαντώνη.

«Νομαρχία Ρεθύμνου» Μιχ. Τρούλη και πληροφορίες από τους εκπαιδευτικούς Νικ. Μαρκαντώνη (Ελένες) και Γιάννη Πατσαχάκη (Μεσονήσια).

Τα Μεσονήσια Αμαρίου

Οι Ελένες στο δρόμο προς το Γερακάρι

Ο δίκλιτος ναός του Αγ. Νικολάου (13ου αιώνα) και της Αγ. Άννας (νεότερος) στις Ελένες

Μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Μεσονησίων τη δεκαετία του 1960 με το δάσκαλό τους Στ. Μπαγουράκη

Ο μεγάλος ευεργέτης των Ελενών Στυλιανός Μιχ. Μαρκαντώνης, σε φώτο του 1946 στη Νέα Υόρκη με την κρητική φορεσιά

Η ΓΝΩΣΤΗ ΩΣ ΜΙΚΡΗ ΓΩΝΙΑ ΜΕ ΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΟΝΕΣ

Γωνιά Ρεθύμνου

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Η Γωνιά βρίσκεται 10 χλμ. από το Ρέθυμνο στον παλιό δρόμο προς Επισκοπή, σε υψόμετρο 220 μ., ανήκει στον Δήμο Ρεθύμνου με 331 κατ. (απογρ. 2011).

Το 2001 είχε 384 κατ. και ανήκε στον Δήμο Νικηφόρου Φωκά, με έδρα του Δημαρχείου στον Αθάνατο (Αγ. Ανδρέα).

Χτίστηκε επί Ενετοκρατίας γύρω στα 1350-1400 από ντόπιους Κρητικούς, που ήρθαν από τα γύρω χωριά, αλλά και απ' αυτούς που έμεναν στη θέση «Κεφάλα».

Εγκαταστάθηκαν σε μια γωνιά του μικρού κάμπου, που ονομάστηκε Μικρή Γωνιά (σε διάκριση από τη Μεγάλη Γωνιά ή Ασή Γωνιά).

Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577 ως Μικρή Γωνιά και το 1583 με 121 κατ., ενώ το 1630 ως Μικρογωνιά (από το Βασιλικάτα).

Το 1633 οι Γωνιανοί με αρχηγό το Μιχελή Λίτινο, έστειλαν φρουρούς, σύμφωνα με την υποχρέωση των σκοπιών στην κορυφή των Βεδέρων, αλλά και των γύρω χωριών.

Η Γωνιά το 1925 αναγνωρίστηκε κοινότητα, όπου περιελάμβανε και τον οικισμό Αγ. Ανδρέα (ΦΕΚ 27/25 τ.Α' 1925'), έχοντας ολόκληρη η κοινότητα 435 κατοίκους. Το 1940 είχε 476 κατοίκους και το 1981 η Γωνιά 211 (κοινότητα 328 κάτοικοι).

Οι τελευταίοι πρόεδροι της κοινότητας, πριν γίνει δημοτικό διαμέρισμα ήταν: Μιχάλης Μανουσάκης, Γιάννης Σφενδύλης, Γιώργης Θ. Αποστολάκης (1982-1998).

Καταστράφηκε τρεις φορές την Τουρκοκρατία (1669-1898)

Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας η ζωή των Γωνιανών ήταν αρκετά δύσκολη, εξαιτίας της συμμετοχής των κατοίκων στις διάφορες επαναστάσεις, αλλά και της βοήθειας των μονών στους αγωνιστές.

Για το λόγο αυτό οι Τούρκοι πυρπόλησαν το χωριό τρεις φορές, κατά τις επαναστάσεις του 1770, το 1821 και το 1866.

Οι κάτοικοι δεν το έβαλαν όμως κάτω και ξανάχτιζαν το χωριό τους.

Τα πρώτα χρόνια το χωριό ήταν Χριστιανοχώρι, όχι όπως τα γειτονικά χωριά: Πάνω και Κάτω Βαλσαμόνερο και Μονοπάρι που έμειναν αιμοβόροι Τούρκοι.

Το 1834 στη Γωνιά έμεναν 24 χριστιανικές οικογένειες, ενώ το 1881 που υπαγόταν στον Δήμο Ατσιποπούλου 300 χριστιανοί.

Τα τελευταία χρόνια κατοικήθηκε από Τούρκους, έτσι το 1894 έμεναν στο χωριό 60 τούρκικες οικογένειες και μόνο έξι χριστιανικές.

Για την πατρίδα 34 πεσόντες

Η προσφορά των κατοίκων για τη λευτεριά της πατρίδας ήταν αρκετά μεγάλη.

Στο Ηρώο του χωριού αναφέρονται συνολικά 34 πεσόντες, εξαφανισθέντες ή θανόντες λόγω κακουχιών από το 1887-1949.

Στον Α' παγκόσμιο-Βαλκανικό πόλεμο οκτώ πεσόντες, στη Μ. Ασία άλλοι οκτώ, ενώ το 1940-49 ακόμη εννέα πεσόντες.

Εκκλησίες-Ι. Μονές και ιερείς

1. Αγ. Ιωάννης Θεολόγος (29/9), Παλιά μονόκλιτη βασιλική, με σκαλιστό τέμπλο. Η ενοριακή εκκλησία στο κέντρο του χωριού, που ανακαινίστηκε το 1887. Σύμφωνα με την παράδοση οι Τούρκοι για να μην κάψουν τις εικόνες της, τις έκρυψε η Ενοριακή Επιτροπή σε μια κρύπτη στο ξωκλήσι Πέτρου και Παύλου.

Η μία εικόνα του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου βρέθηκε πριν λίγα χρόνια, συντηρήθηκε και είναι στο τέμπλο του ναού.

Οι υπόλοιπες εικόνες δεν βρέθηκαν, ενώ οι σημερινές εικόνες του τέμπλου είναι έργο Ι. Σταθάκη.

2) Κοίμηση Θεοτόκου (15/8), στη θέση «Τραούτσι» σε πανοραμική θέα, τότε γίνεται μεγάλο πανηγύρι στο χωριό.

3) Αγ. Αντώνιος (17/1), ο γνωστός Τριβιδιώτης.

4) Αγ. Χαράλαμπος (10/2), παρεκκλήσι με κτήτορα τον παπα-Μανόλη Δεληγιώργη.

5) Γέννηση Θεοτόκου (8/9), υπό κατασκευή με κτήτορα τον Χριστόφορο Δασκαλάκη.

6). Αγ. Νεκτάριος (9/11), ΒΑ νεόκτιστη.

7) Πέτρου και Παύλου (29/6), σπηλαιώδης.

8) Αγ. Ραφαήλ (Τρίτη του Πάσχα), με κτήτορα Κ.Ε. Σκαλίδη.

9) Αγ. Κυριακή (7/7), ΝΔ πετρόκτιστη.

10) Αγ. Αναστασία Φαρμακολυτρίας (22/12), στη θέση της Ι. Μονής.

11) Αγ. Ειρήνη (5/5), σήμερα κοιμητηριακός.

Οι μονές Αγ. Αναστασίας και Αγ. Ειρήνης

Στη Γωνιά υπήρχαν από το 15ο αιώνα δύο κοινόβια γυναικεία μοναστήρια, της Αγ. Ειρήνης που χτίστηκε γύρω στα 1480 και της Αγ. Αναστασίας το 1500.

Οι δύο μονές διέθεταν μεγάλη περιουσία και ιδιαίτερα η Μ. Αγ. Αναστασίας με πολλά ιερά χρυσά σκευή.

Σύμφωνα με την παράδοση ξεχώριζε η Μ. Αγ. Αναστασίας από το εντυπωσιακό και περίτεχνο καμπαναριό της με μια τεράστια καμπάνα, που ελάχιστες παρόμοιες υπήρχαν στην Κρήτη.

Υδρευόταν από μια θολωτή στέρνα με δυο καμάρες, από το δροσερό νερό μιας πηγής. Τα μοναστήρια ήταν επαναστατικά κέντρα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αφού οι μοναχές βοηθούσαν τους επαναστάτες, σ' όλους τους αγώνες κατά των κατακτητών.

Αυτό έγινε γνωστό στους Τούρκους, που ετοιμάστηκαν από τα γύρω τουρκοχώρια να προβούν σ' αντίποινα.

Μόλις το πληροφορήθηκαν οι μοναχές προσπάθησαν να κρύψουν ότι πολύτιμο διέθεταν οι μονές.

Το μεγάλο πρόβλημα ήταν ποιος θα σήκωνε την τεράστια καμπάνα για να την κρύψει. Τη λύση έδωσε ένας Γωνιώτης ο Ηρακλής Σπανουδάκης, που πήρε την καμπάνα και την έβαλε μέσα σ' ένα πηγάδι, μαζί μ' όλα τα ιερά σκεύη.

Σκέπασαν το πηγάδι με πέτρες και χώματα, χωρίς να υπάρχουν ίχνη.

Όταν έφτασαν οι Τούρκοι σκότωσαν τις μοναχές, έκαψαν τις μονές και ξεθεμελίωσαν ότι έμεινε.

Τα ιερά σκεύη δεν τα βρήκαν, αλλά παραμένουν σύμφωνα με την παράδοση θαμμένα στο πηγάδι.

Ακολούθησε το μοίρασμα της περιουσίας των μονών στους Τούρκους.

Τα μοναστήρια ξαναχτίστηκαν γύρω στα 1890, όμως από το 1905 ερημώθηκαν οριστικά.

Πριν λίγα χρόνια ο Νικόλαος Θεοδώρου Αποστολάκης, στην περιοχή της Μονής βρήκε τεμάχια πήλινης πλάκας τάφου, οστά, αλλά και ένα μεγάλο κομμάτι από τα πιθάρια της Μονής.

Ιερείς που υπηρέτησαν στην ενορία: Ιωάννης Παξιμάδης, ιερομόναχος Τιμόθεος, Μιχ. Περβολιανάκης, Νικόλαος Νικολιδάκης, Εμμανουήλ Σκαλίδης (από το 1950-1997), Στυλιανός Ριτζάκης.

Από τη Γωνιά κατάγονται και οι ιερείς: Νικόλαος Πολάκης (Ρέθυμνο), Εμμανουήλ Δεληγιώργης (πρώην Φραντζ. Μετοχίων), Νικόλαος Παπαργυρίου (Γεράνι), Γεώργιος Μανουσάκης (Καλονύκτι).

Σχολείο-δάσκαλοι

Το πρώτο κτίριο χτίστηκε αρχές του 20ου αιώνα, στο κέντρο του χωριού και δίπλα στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννη.

Αργότερα το 1960 χτίστηκε νέο διθέσιο κτίριο, στον κεντρικό δρόμο και λειτούργησε κατά περιόδους ως μονοθέσιο ή διθέσιο και μετά το 1995 ως εξαθέσιο. Το 1982 με ενέργειες του προέδρου Γ. Θ. Αποστολάκη, του ιερέα Μανόλη Σκαλίδη και του δασκάλου Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη το πρώτο ετοιμόρροπο κτίριο κατεδαφίστηκε και έγινε στη θέση μια όμορφη πλατεία.

Τα τελευταία χρόνια χτίστηκε νέο υπερσύγχρονο πολυθέσιο κτίριο, για να λειτουργήσει ως εξαθέσιο, αφού σ' αυτό φοιτούν 60 μαθητές από τα γύρω χωριά.

Δάσκαλοι-διευθυντές από τη δεκαετία του 1960: Κανακάκης, και για αρκετά χρόνια ο Μανόλης Τζανιδάκης, Άγγελος Μελιδονιώτης (1972-74), Παντελής Παπουτσάκης, Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης (1980-82), Παπαδομιχελάκης Ιωάννης (1982-83), Στέλιος Ανδρουλιδάκης (1984-87), Ελένη Μιχελιουδάκη (1987-88), παπα-Νικόλαος Γαβαλάκης (1989-2011), Δημ. Γεράσης (2011-).

Στο χωριό λειτουργεί και Νηπιαγωγείο.

Οι 19 μαθητές του μονοθέσιου σχολείου το 1981-82

Με δάσκαλο τον Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη οι 19 μαθητές ήταν:

Από αριστερά πάνω στη φώτο: Νικολέτα Αποστολάκη, Γωγώ Αποστολάκη, Στέλιος Ηρ. Σπανουδάκης, Αγάπη Αποστολάκη, Ευγενία Παξιμάδη, Στέλιος Γ. Σπανουδάκης, Νεκταρία Παξιμάδη, Νεκταρία Σπανουδάκη, Λευτέρης Αποστολάκης, Μαρία Αποστολάκη, Μαρία Σπανουδάκη, Ευαγγελία Πολάκη.

Κάτω: Γιώργης Φραγκιαδάκης, Νίκος Ανδρουλιδάκης, Θεόφιλος Τ. Αποστολάκης, Γιώργης Πολάκης, Μανόλης Σκαλίδης, Θανάσης Σφεντερίκος.

(Την ημέρα κείνη, ειρωνεία της τύχης απουσίαζε η Μαρία Σκαλίδη, που το 1995 σε ηλικία 20 ετών έχασε τη ζωή της σ' ατύχημα).

Σχολικό έτος 1964-65

Με δασκάλους τους Μανόλη Τζανιδάκη και Στέλα Γάσπαρη, ανάμεσα στους μαθητές της φώτο διακρίνονται οι: Β. Δεληγιώργης, Ι. Σουμερλής, Εμμ. Καλαϊτζάκης, Ζ. Μανουσάκης, Κ. Μπερνιδάκης, Νίκος Θ. Αποστολάκης, Ν. και Ι. Μανουσάκης, Στ. Σπανουδάκης, Εμμ. Σουμερλής, Αικατ. Σφενδύλη και Ακτουδιανάκη, Σταυρ. και Βασ. Φραγκιαδάκη, Αγάπη Φραγκιαδάκη, Αικ. Σπανουδάκη, Παρασ. Μανουσάκη, Αιμίλιος και Μιχάλης Γάσπαρης, Ελένη Σφενδύλη, Ζαχαρίας και Μαρία Φραγκιαδάκη, Γιωργία και Γιωρ. Βουγιουκαλάκης, Ν. Ακτουδιανάκης κ.α.

Αθλητισμός

Το 1997 με πρωτοβουλία των: Μάρκου και Γιώργου Αποστολάκη, Ν. Σταυρουλάκη, Ανδρ. Ανδρουλιδάκη, Ζαχ. Μανουσάκη, Κ. Μπερνιδάκη, Ν. Παπαργυρίου, Μ. Κουριδάκη, Αντ. Ριτζάκη ιδρύθηκε η ποδοσφαιρική ομάδα Αίαντας Γωνιάς-Αγ. Ανδρέα. Με πρόεδρο τον Μ. Αποστολάκη κατέκτησε τον πρώτο τίτλο Γ' Τοπικού 1998 και το κύπελλο ήθους, με προπονητή τον Λεωνίδα Ασβεσταδέλη.

Τι έκανε όλες τις χρονιές

1998   Γ1

199     Β9

2000   Β5

2001   Β1

2002   Α6

2003   Α7

2004   Α9

2005   Α12

2006   Α10

2007   Α4

2008   Α8

2009   Α6

2010   Α13

2012   Β4

2013   αποχώρησε

Από τη Γωνιά είναι ο Σταμάτης Δασκαλάκης αθλητής στίβου με αρκετές πανελλήνιες διακρίσεις.

Αίαντας πρωταθλητής Β' τοπικού 2000-2001

Όρθιοι: Σταμ. Δασκαλάκης (πρόεδρος), Ν. Αποστολάκης, Μ. Μαθιουδάκης, Αντ. Μανουσάκης, Κ. Καψαλάκης, Χαρ. Απσοτολάκης, Ζάνα, -,  Γ. Ντανάκας, Τοτσίλα, Π. Κατικάς, Εμμ. Παπαδάκης, Β. Σπανουδακης.

Καθ.: -, Κ. Κωνσταντινίδης, Μ. Αποστολάκης, Σήφης Βασιλάκης (πρώτος σκόρερ Β' τοπικού), Δημήτρης Λαχνιδάκης, Π. Ροδουσάκης, Γ. Πολάκης, Αντώνης Γαβαλάς (προπονητής).

Μεγάλη ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια

Από τη δεκαετία του 1990, άρχισε η μεγάλη ανάπτυξη και πρόοδος του χωριού, αφού εγκαταστάθηκαν εδώ αρκετοί κάτοικοι από διάφορα μέρη.

Έτσι άρχισαν να λειτουργούν διάφορες επιχειρήσεις όπως: γραφικά ταβερνάκια, εργοστάσιο ζωοτροφών, mini market, τυροκομείο, βιοτεχνία κηροπλαστικής, βενζινάδικο και βουλκανιζατέρ, φούρνος, αντιπροσωπεία λιπασμάτων και ζωοτροφών, συνεργείο σκαπτικών, αλουμινοκατασκευές κ.α.

Παλαιότερα λειτούργησαν αλευρόμυλος (στους κάτω ποταμούς), φάμπρικα, σιδεράδικα κ.α.

Ο δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος του χωριού διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις, με κορυφαία το πανηγύρι της 15ης Αυγούστου.

Οργανοπαίχτες

Λυράρηδες: Γιάννης Αποστολάκης ή Κρητικός, Γιάννης Μιχ. Δασκαλάκης, Βαγγέλης Καλαϊτζάκης, Γιάννης Στυλ. Σκαλίδης, Ραφαήλ Κ. Σκαλίδης.

Λαγουτιέρηδες: Γιώργης Ι. Αποστολάκης, Γιάννης Δ. Αποστολάκης.

Επίθετα

Ακτουδιανάκης, Ανδρουλιδάκης, Αναγνωστάκης, Αποστολάκης, Βασιλάκης, Βασιλόπουλος, Βουγιουκαλάκης, Γιαννακάκης, Δασκαλάκης, Δασκαλομαρκάκης, Δεληγιώργης, Ζουλάκης, Καλλιτσουνάκης, Κοντορίνης, Κυριακάκης, Καλαϊτζάκης, Κοτσυφάκης, Λίτινας, Ματθιουδάκης, Μπερνιδάκης, Μπεμπής, Μανουσάκης, Παξιμάδης, Περβολιανάκης, Παπαργυρίου, Πολάκης, Σκαλίδης, Σφενδύλης, Σπανουδάκης, Τσαμαντάκης, Φραγκιαδάκης, Φραδέλος, Φουσταλιεράκης.

Πηγές «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», «Ρεθυμνιώτικο Πανόραμα», Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη και πολύτιμες πληφορορίες από τους: Νίκο Αποστολάκη του Θεοδώρου και του Μανόλη, αλλά και από το Χρ. Φραγκιαδάκη.

Οι μαθητές του μονοθέσιου Δημοτικού Σχολείου το 1981-82 με το δάσκαλο Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη

Αίαντας πρωταθλήτρια ομάδα Β' τοπικού 2000-01

Η ενοριακή εκκλησία του Αγ. Ιωάννη Θεολόγου

Διθέσιο Δημοτικό Σχολείο το 1964-65 με δασκάλους τους Μ. Τζανιδάκη και Στ. Γάσπαρη